जागतिक महिला दिनाची सुरुवात 1910 साली क्लारा झेटकीन या महिलेने केली. या दिवसाचा उगम कामगार चळवळीतून झाला. दरवर्षी ८ मार्च हा दिवस जागतिक महिला दिन म्हणून साजरा केला जातो.

1908 साली 15 हजार महिलांनी न्यूयॉर्कच्या रस्त्यांवर मोर्चा काढला. कामाचे कमी तास, चांगला पगार आणि मतदानाचा अधिकार अशा त्यांच्या मागण्या होत्या. यानंतर एका वर्षाने ‘सोशालिस्ट पार्टी ऑफ अमेरिका’ या पक्षाने पहिल्या राष्ट्रीय महिला दिनाची घोषणा केली.

हा दिवस जागतिक महिला दिन म्हणून साजरा करण्याची कल्पना पुढे आणली, ती क्लारा झेटकीन या महिलेने ! त्या साम्यवादी विचारसरणीच्या कार्यकर्त्या आणि महिला हक्कांच्या पुरस्कर्त्या होत्या. त्यांनी ही कल्पना सर्वप्रथम नोकरी करणाऱ्या महिलांच्या परिषदेत ‘कोपेनहेगन’ मध्ये 1910 साली मांडली होती.

त्या परिषदेला 17 देशांमधून 100 महिला उपस्थित होत्या. सगळ्यांनी क्लारा यांची कल्पना एकमुखाने मान्य केली.

त्यानुसार पहिला जागतिक महिला दिवस 1911 साली ऑस्ट्रिया, डेन्मार्क, जर्मनी आणि स्वित्झर्लंडमध्ये साजरा केला गेला होता. त्याची शताब्दी 2011 साली साजरी झाली.

महिला दिवसाला संयुक्त राष्ट्रांची अधिकृत मान्यता 1975 साली मिळाली. प्रत्येक वर्षांची खास थीम स्वीकारायला सुरुवात 1996 साली झाली. पहिले घोषवाक्य होते – ‘भूतकाळ साजरा करताना भविष्याची धोरणे ठरविणे.’ सध्या जागतिक महिला दिन हा महिलांच्या विविध क्षेत्रातील प्रगतीचे मैलाचे दगड साजरे करण्याच्या उद्देशाने सर्वत्र साजरा केला जातो.

तसेच यादिवशी अजूनही समाजात अस्तित्वात असलेल्या असमानतेविरोधात निदर्शनेही केली जातात.

क्लारा झेटकिन यांनी जेव्हा महिला दिवसाची कल्पना मांडली, तेव्हा त्यांच्या मनात कोणतीही ठराविक तारीख नव्हती. ती तारीख 1917 साली ठरली. तेव्हा पहिले महायुद्ध सुरू होते. त्यादरम्यानच रशियन महिलांनी ‘भाकरी आणि शांतता’ अशी मागणी घेऊन संप पुकारला. चार दिवसांनी राजकीय उलथापालथ झाली, रशियन झारना पद सोडावे लागले. त्यानंतर आलेल्या हंगामी सरकारने महिलांना मतदानाचा अधिकार दिला. रशियात तेव्हा ज्युलियन कॅलेंडर वापरले जात होते. ज्युलियन कॅलेंडरप्रमाणे ज्यादिवशी महिलांनी संप पुकारला त्यादिवशी २३ फेब्रुवारी ही तारीख होती. ग्रेगोरियन कॅलेंडरनुसार ही तारीख ८ मार्च होती. त्यामुळेच त्या ऐतिहासिक संपाची आठवण म्हणून 8 मार्चला जागतिक महिला दिवस साजरा केला जातो.

महिला दिन सुरू झाला, त्यासुमारास अनेक देशांत महिलांना मतदानाचा अधिकार नव्हता. युकेमध्ये 1918 साली तर अमेरिकेत 1920 साली त्यासंदर्भातील कायदा पास झाला.

ब्रिटनमध्ये महिलांना हा अधिकार मिळवून देण्यात ‘विमेन्स सोशल अँड पॉलिटिकल युनियन’ या पक्षाने महत्त्वाचे योगदान दिले. या संघटनेच्या ध्वजामध्ये जांभळ्या, हिरव्या आणि पांढऱ्या रंगांचा वापर करण्यात आला होता. हेच रंग महिला दिनाचे प्रतीक बनले. जागतिक महिला दिनाच्या संकेतस्थळावरील माहितीनुसार “जांभळा रंग न्याय आणि प्रतिष्ठेचे प्रतीक आहे, हिरवा रंग आशेचे प्रतीक आहे तर पांढरा रंग शुद्धतेचे प्रतीक आहे. अर्थात शुद्धता ही संकल्पनाच तशी वादग्रस्त आहे.”

महिला हक्कांच्या आणि समानतेच्या लढ्याशी जांभळ्या रंगाचे नाते असल्यानेच हा रंग महिला दिनाचे एक प्रतीक बनला आहे.

जागतिक महिला दिन हा रशिया सहीतअनेक देशांमध्ये राष्ट्रीय सुट्टीचा दिवस असतो. रशियात या काळात फुलांची विक्री चौपट होते.

चीनमध्ये 8 मार्चला अनेक महिलांना कामाच्या ठिकाणी अर्धा दिवस सुट्टी दिली जाते.

इटलीमध्ये जागतिक महिला दिनाला ‘फेस्टा डेला डोना’ असंही म्हणतात. यादिवशी महिलांना ‘मीमोसा’ ची फुले दिली जातात. याची सुरुवात कधी झाली हे सांगता येणार नाही; पण असे म्हणतात की दुसऱ्या महायुद्धानंतर रोममध्ये याची सुरुवात झाली.

अमेरिकेत संपूर्ण मार्च महिना महिलांच्या इतिहासाचा दिवस म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी राष्ट्राध्यक्षांकडून अमेरिकन महिलांच्या यशाचे कौतुक करणारे मानपत्र काढले जाते. 2023 सालच्या महिला दिनासाठी संयुक्त राष्ट्रांची संकल्पना आहे ‘ डिजी ऑल : संशोधन आणि तंत्रज्ञानाचा वापर लिंगभाव समानतेसाठी’ अशी आहे.

जगभरात ज्या महिला आणि मुली तंत्रज्ञान आणि ऑनलाईन शिक्षणात जे योगदान देत आहेत ते ओळखून त्याचा यथोचित सन्मान करावा, असा या संकल्पनेमागील उद्देश आहे.

यंदा जागतिक महिला दिनाच्या निमित्ताने डिजिटल लिंग असमानतेमुळे महिला आणि मुलींच्या आयुष्यावर काय परिणाम होतो हेही शोधण्याचा प्रयत्न असेल.