महाराष्ट्रातील सुप्रसिद्ध सागरी किल्ल्यांपैकी एक म्हणजे ‘विजयदुर्ग’ ! हा अजिंक्य किल्ला महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड तालुक्यात आहे. विजयदुर्ग किल्ला तिन्ही बाजूंनी पाण्याने वेढलेला आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या नेतृत्वाखाली मराठा ताफ्याने येथे पाय रोवले होते. हा किल्ला इ. स. १६५३ मध्ये विजापूरच्या आदिलशहाकडून छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जिंकला होता, त्यानंतर त्याला ‘विजयदुर्ग’ असे नवे नाव दिले. इ. स.१२०० मध्ये राजा भोज दुसरा याच्या राजवटीत हा किल्ला बांधला गेला असावा, असे दिसते. या किल्ल्याचे मूळ नाव ‘घेरिया’ होते.
इ. स. १६८९ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा मुलगा संभाजी यांना मुघल सम्राट औरंगजेबाने ताब्यात घेतले. त्यांचा क्रूरपणे छळ करून ठार मारले, तेव्हा मराठा साम्राज्याचे अध:पतन होताना दिसले. त्यानंतर वर्षभरात मुघलांनी रायगड किल्ला ताब्यात घेतला. इतर अनेकांसह संभाजी महाराजांच्या पत्नी आणि त्यांचा तरुण मुलगा शाहू महाराज यांना कैद करण्यात आले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दुसऱ्या पत्नीचा मुलगा राजाराम यांनी त्यानंतर मराठा राज्याचा ताबा घेतला. संभाजी महाराजांच्या मृत्यूला प्रत्युत्तर म्हणून त्यांनी मुघलांविरुद्ध बंड केले. त्यांच्या राजवटीत कान्होजी आंग्रे, ज्यांना ‘कोनाजी आंग्रिया’ म्हणूनही ओळखले जाते. कान्होजी आंग्रे हे भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीचे सर्वात ‘शक्तिशाली आणि स्वायत्त नौदल प्रमुख’ बनले. कान्होजींनी १६९८ मध्ये ‘विजयदुर्ग’ हे त्यांच्या किनारी क्षेत्रासाठी सरकारचे आसन म्हणून नियुक्त केले. कान्होजींना ताराबाई यांच्याकडून ‘सरखेल’ पदवी मिळाली. कान्होजी आंग्रे पूर्वी ‘वेंगुर्ला’ आणि ‘मुंबई’ दरम्यानचा संपूर्ण किनारा नियंत्रित करीत होते.
इ. स. १७०० मध्ये राजाराम मरण पावले. मराठ्यांचे राज्य राजारामच्या धाडसी पत्नी राणी ताराबाई यांनी ताब्यात घेतले. इ. स. १७०० ते इ. स. १७०७ पर्यंत ताराबाई यांनी आपल्या तान्ह्या मुलाला ‘शिवाजी महाराज दुसरा’ म्हणून मराठा राजवटीत बसवले होते. त्यांनी मुघलांशी यशस्वीपणे लढा दिला. भारतातील सर्वात मजबूत किल्ला म्हणजे समुद्राच्या मध्यभागी असलेला ‘विजयदुर्ग’ आहे. हा सिंधुदुर्ग परिसरातील सर्वात जुना किल्ला आहे. शत्रूला हा जिंकणे फार कठीण झाले.
रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांना विभागणारी ‘वाघोटन’ नदी किल्ल्यापासून जवळ आहे. हा किल्ला मजबूत पुरातन बांधकामाचा एक विलक्षण नमुना आहे. किल्ल्यावरील शिलाहार वंशाची स्थापना राजा भोजने केली होती. इ. स. ११९३ ते इ. स. १२०५ दरम्यान बांधलेला हा किल्ला आहे. तीन बाजूंनी पाण्याने वेढलेल्या आणि अरबी समुद्राचे विहंगम दृश्य पाहणाऱ्या विजयदुर्ग किल्ल्यामध्ये काही गुहा बांधकामे आहेत. येथे पूर्वी २०० मीटरचा बोगदाही होता. गावातील ‘धलपच्या वाड्याचा वाडा’ या बोगद्याचे दुसरे टोक म्हणून काम करत असे.
किल्ल्याचे रहिवासी ताज्या पाण्याचा पुरवठा म्हणून येथील तलावावर अवलंबून होते. जुने तोफेचे गोळेही किल्ल्याच्या आत ठेवण्यात आले आहेत. किल्ल्याच्या तटबंदीमध्ये आजही पूर आलेले भाग पहायला मिळतात. या विशाल किल्ल्याभोवती तीन तटबंदी असून त्यात २७ बुरुज आहेत. किल्ल्याचे क्षेत्रफळ अंदाजे १७ एकर आहे आणि सर्व किल्ला पाहण्यासाठी सुमारे ३ तास लागतात. मोठे खडक भिंती म्हणून काम करतात. किल्ल्याची तटबंदी आठ ते दहा मीटर उंच आहे. महाराष्ट्रातील महत्त्वाच्या शहरांमधून एसटी बस विजयदुर्गला जातात. मुंबई-गोवा राष्ट्रीय महामार्गाने विजयदुर्गला सहज जाता येते. मुंबईपासून सुमारे ४४० किलोमीटर, पणजीपासून १८० किलोमीटर अंतरावर विजयदुर्ग आहे.
कोकण रेल्वेच्या ‘राजापूर रोड’ रेल्वे स्थानकावर उतरून विजयदुर्ग किल्ल्यावर जाता येते. कणकवली रेल्वे स्थानकावर सुद्धा उतरू शकता. विमानाने गेल्यास सिंधुदुर्गातील ‘चिपी’ किंवा गोव्यातील ‘मोपा’ विमानतळाचा पर्याय देखील उपलब्ध आहे.