लोखंडाच्या वस्तू बनविणाऱ्या कारागीरास लोहार म्हणतात. साधारणपणे ते शेतीची-बागकामाची अवजारे बनवितात. लोहार व्यवसाय हा कृषिप्रधान महाराष्ट्रातील एक मुख्य व्यवसाय आहे. अलीकडे शिक्षणाचे प्रमाण वाढल्याने अशा पारंपरिक व्यवसायांकडे पाठ वळविली जाते. तरीही कोणत्याही पंचक्रोशीत एखाददुसरा लोहार दिसतो. या व्यवसायातून तो चरितार्थ चालवितो. समाजात जसे परिवर्तन होत आहे, तशाच पद्धतीने व्यवसायांनासुद्धा आधुनिकतेचा साज दिल्यास उत्तम व्यवसाय होऊ शकतो. लोहार विळे, कोयते, खुरपी, बांधकामासाठी लागणारी साधने, जाळ्या, सळ्या , भांडी, प्राण्यांच्या खुरांना ठोकायचे नाल, शस्त्रे, बैलगाडीच्या चाकां ना लोखंडी घा व, पाण्याच्या मोटी, नांगराचे फाळ, कुदळी, टिकाव, पहारी, घमेली, खिडक्यांचे गज इत्यादी लोखंडी वस्तू बनवतात.

कोकण, उत्तर महाराष्ट्र, विदर्भ, मराठवाडा भागात हा समाज पसरलेला आहे. मुंबई, ठाणे, पालघर, कल्याण, डोंबिवली, भिवंडी, नवी मुंबई या शहरातसुद्धा तो विखुरलेला आहे. मुंबईत ‘लोहारचाळ’ प्रसिद्ध आहे. लोहार समाजात ‘लोहार’, ‘गाडी लोहार’, ‘पांचाळ’, ‘नालबंदी’, ‘घिसाडी’ या पोटजाती आहेत. कोकणात ‘मानवाचार्य लोहार’, विदर्भात ‘मनुपांचाळ’, मराठवाड्यात ‘मनुलोहार’ आणि इतर ठिकाणी ‘गाडीलोहार’ राहतात. समाजाच्या चालीरिती, आहार, राहणीमान या तेथील स्थानिक पद्धतीप्रमाणे असतात. लोखंडी भांडी तयार करण्याच्या व्यवसायात ‘घिसाडी’ समाज आहे.

या समाजातील नव्या पिढीतील लोक शहरात स्थलांतरित झाले. शहरातील ही पिढी बदलत्या काळानुरूप फॅब्रिकेशन, हार्डवेअर, फर्निचर, गॅरेज व्यवसाय करू लागली आहे. लोहार व्यवसायासाठी काही अत्यावश्यक साधने लागतात. ‘छिन्नी’ हे एक त्यातील साधन आहे. वेगवेगळ्या आकाराच्या छिन्नींचा वापर लोखंड तोडण्यासाठी होतो. ‘हातोडी’ ठोकण्यासाठी वापरली जाते. ‘घणा’ने जोराचे घाव घातले जातात. ‘ऐरणी’ वर तापलेले लोखंड ठेवून व त्यास हातोड्याने ठोकून हवा तसा आकार देता येतो. ‘भाता’ हा भट्टीला दाबाने हवा पुरविण्यासाठी आवश्यक असतो. ‘भट्टी’ म्हणते दगडी कोळसा हे इंधन वापरून लोखंडास गरम करण्याची जागा असते.

भट्टीमध्ये घडीव लोखंड तापविल्यास त्यास कोणताही आकार देण्याइतपत ते नरम होते; अगर त्याला लवचिकपणा येतो. हा गुणधर्म माहीत झाल्यामुळे लढाईकरिता लागणारी तलवार, भाला, खंजीर, कट्यार, बाणाची टोके, परशू वगैरे हत्यारे लोहार बनवीत असत. ॲल्यूमिनियम, मिश्र धातू, पितळ, ब्राँझ या लोहेतर धातूंपासूनही यंत्रांचे सुटे भाग बनवून लोहार अनेक वस्तू बनवितो. लोहारकाम करण्यासाठी भट्टीची आवश्यकता असते. खेडेगावात जमिनीत खड्डा खणून कोळसा ठेवण्याची व्यवस्था करतात व मागील बाजूंस हाताने चालणारा भाता बसवून हवेचा झोत येण्याची सोय केलेली असते. आता सुधारित भट्ट्या प्रचारात आलेल्या आहेत. काही भट्ट्या विटांच्या बनवितात, तर काही बिडाच्या बनवितात.धूर जाण्याकरिता धुराडे वरच्या बाजूस असते. तयार झालेल्या वस्तू थंड करण्याकरिता किंवा काम करताना गरम झालेल्या सांडश्या थंड करण्यासाठी पाण्याची टाकी बसविलेली असते.

खेडेगावात भट्टीकरिता लोणारी कोळसा वापरतात, तर शहरातील कारखान्यांत दगडी कोळसा वापरतात. काही आधुनिक लोहार भट्ट्यांमध्ये विद्युत् प्रवाह वापरतात. काही भट्ट्यांमध्ये रॉकेलचा, इंधन तेलाचा अथवा नैसर्गिक किंवा कृत्रिम इंधन वायूचा उपयोग करतात. औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्रातून या व्यवसायाचे प्रशिक्षण दिले जाते. याशिवाय आता अशा वस्तू तयार करणाऱ्या मोठ्या कंपन्या अस्तित्वात आहेत. तेथेही प्रशिक्षण घेता येते. लोहारकामास ग्रामीण भागात अजुनही वाव आहे; पुर्वीच्या तुलनेने तो बऱ्याच अंशी कमी झाला आहे. तरीही गावातून, शहरातून लोहारांच्या भात्यांचा आवाज कानी येतो.