‘कमळ’ हे भारताचे राष्ट्रीय फूल आहे. अनेक औषधी आणि पौष्टिक गुणधर्मामुळे कमळाकडे व्यावसायिक दृष्टीने पाहिले जाते. भारतात गुलाबी आणि पांढऱ्या रंगाची मनमोहक कमळाची फुले आढळतात. साधारणपणे कमळाच्या पाकळ्यांची संख्या 16 ते 36 पर्यंत असते. कमळात अनेक औषधी आणि पौष्टिक गुणधर्म आहेत. प्राचीन आयुर्वेदात मधुर, शीतल, तुरट, अशक्तपणा, आमांश, अतिसार आणि खोकला व सर्दी बरे करण्यासाठी उपयुक्त असे कमळाचे वर्णन केले गेले आहे. कमळाचे बियाणे गर्भधारणा, रक्त विकारात अत्यंत मूल्यवान आहे. मूळव्याधवर या बिया अत्यंत गुणकारी आहेत. कमळाच्या बिया खाल्ल्याने मेंदू सक्रिय राहतो. त्याशिवाय ते आपल्या रक्तदाबाचे नियमन करण्यास मदत करते. कमळाच्या बिया सुकवून चूर्ण करून मधात चाटल्याने खोकल्यावर याचा उपचार होतो.

अनेक स्वादिष्ट पदार्थांमध्ये या बियांचा वापर केला जातो. काही ठिकाणी कमळाचे पान आणि पानांचे देठ भाजी म्हणून खातात. पानांचा वापर ग्रामीण भागात भोजनाचे ताट म्हणूनही केला जातो. कमळाच्या फुलांना बाजारामध्ये मोठी मागणी आहे. कमळाच्या पानांचा वापर ताट, बॉक्स आणि वेष्टन साहित्य बनविण्यासाठी केला जाऊ शकतो. वाळलेल्या पाकळ्या आणि बियांच्या शेंगांचा कलाकुसर करण्यासाठी वापर करता येतो.

‘कमल’, ‘पद्म’, ‘पंकज’, ‘पंकरुह’, ‘सरसिज’, ‘सरोज’, ‘सरोरुह’, ‘सरसिरुह’, ‘जलज’, ‘जलजात’, ‘नीरज’, ‘वारिज’, ‘अंबुज’ इ. कमळाची काही नावे आहेत. कमळांना पर्शियनमध्ये ‘निलोफर’ आणि इंग्लिशमध्ये ‘इंडियन लोटस’ किंवा ‘सेक्रेड लोटस’, ‘चायनीज वॉटर-लिली’, ‘इजिप्शियन’ किंवा ‘पायथागोरियन बीन’ म्हणतात. कमळाची वनस्पती केवळ पाण्यात आढळते. भारतातील सर्व उष्णकटिबंधीय प्रदेशात तसेच इराण आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये आढळते.

कमळाचे फूल पांढरे किंवा गुलाबी रंगाचे असते. मंदिरातील दिवे बांधण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कमळाच्या पानांचा लांब देठ आणि शिरा यामध्ये एक यबर असतो. या साहित्यापासून बनवलेले कपडे परिधान केल्याने अनेक आजार बरे होत असल्याची माहिती आहे. कमळाचे दांडे लांब, सरळ आणि पोकळ असतात व ते पाण्याखाली चिखलात पसरतात. देठाच्या गाठीतून मुळे निघतात.

कमळांना दिवसातून कमीत कमी 6 तास सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता असते. कमळ हे केवळ भारताचेच नाही, तर व्हिएतनामचेही राष्ट्रीय फूल आहे. कमळाच्या मधाने डोळ्यांच्या विविध समस्यांवर उपचार करता येतात. कमळाच्या फुलाची कोवळी पाने, बिया आणि बहर हे सर्व खाण्यायोग्य भाग आहेत. कमळाची वनस्पती साधारणपणे १५० सेमी उंचीपर्यंत वाढते. कमळाच्या फुलाचा व्यास २० सेमी पर्यंत असू शकतो. पानांचा व्यास अंदाजे ६० सेमी असतो. ही पाने नैसर्गिकरित्या स्वतःला स्वच्छ करतात. ती जलरोधक असतात.

हिमालय, काश्मीर, उत्तर प्रदेश, पश्चिम बंगाल, बिहार, ओरिसा आणि महाराष्ट्र येथील जलाशयांमध्ये कमळे आढळतात. याव्यतिरिक्त दक्षिण भारतातही कमळे आढळतात. तज्ज्ञांच्या मते, कमी वेळात कमळाची लागवड करून शेतकऱ्यांना खर्चापेक्षा कितीतरी पट अधिक नफा मिळू शकतो. कमळाची सर्वात खास गोष्ट म्हणजे ती फक्त ३ ते ४ महिन्यांत तयार होतात. या कारणास्तव, कृषी तज्ज्ञांनी त्याची गणना कमी खर्चात जास्त उत्पादन देणाऱ्या पिकांच्या श्रेणीत केली आहे. कमळाची यशस्वी वाढ होण्यासाठी 21 अंश सेल्सिअस किंवा त्याहून अधिक पाण्याचे तापमान आवश्यक आहे. कमळाचे थंडीपासून संरक्षण करणे आवश्यक आहे. कमळाच्या लागवडीसाठी पाण्याने भरलेल्या हलक्या काळ्या मातीच्या तलावाची आवश्यकता असते, ज्यामध्ये दीर्घकाळ पाणी साठवता येते. ते लागवडीसाठी योग्य मानले जाते.

कमळाची लागवड जुलै महिन्यात केली जाते. कमळ चिखलात लावले जाते. त्यासाठी शेतात सेंद्रिय पद्धतीने तलाव तयार केला जातो, जो प्रथम माती खोदून तयार केला जातो. खोदल्यानंतर तयार केलेल्या तलावात पाणी भरले जाते. त्यानंतर त्या तलावात माती आणि पाणी मिसळून गाळ तयार करावा लागतो. या चिखलात कमळाची मुळे किंवा बिया लावल्या जातात. त्यानंतर सुमारे 2 महिने शेतात पाणी ठेवले जाते; कारण पाणी आणि गाळ या दोन्ही गोष्टी या पिकासाठी खूप महत्त्वाच्या असतात. त्यामुळे कमळाची झाडे झपाट्याने वाढतात.

कमळाची लागवड जुलै-ऑगस्टमध्ये केली जाते. बिया पेरल्यानंतर एक ते दीड महिन्यात रोपे वर येतात. त्याच्या मुळांमध्ये जितक्या जास्त गाठी असतील तितकी जास्त झाडे बाहेर येतात. त्याच्या बियांचा घडही झाडांवरच तयार होतो. दरम्यान झाडांमध्ये फुलांची प्रक्रिया सुरू होते. अशाप्रकारे ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये फुले तोडता येतात. 1 एकर कमळाच्या शेतात सुमारे 6 हजार झाडे लावता येतात. त्याच वेळी त्याची फुले सुमारे 12 हजार रुपयांना मोठ्या प्रमाणात विकली जातात. त्याच्या बिया, पाने, कमळाचे फूल स्वतंत्रपणे विकले जाते. अशा परिस्थितीत लागवडीनंतर केवळ 3 महिन्यांनी 55 हजार रुपयांपेक्षा जास्त नफा मिळू शकतो.