‘फणस’ हे नगदी पीक आहे. त्यामुळे याची शेती ही नेहमी फायद्याची शेती मानली जाते. कोकण आणि दक्षिण भारतात या जोरावर अनेक प्रक्रिया उद्योग उभे आहेत. पक्क्या फणसाएवढाच कच्च्या फणसापासून तयार केलेले पदार्थही चविष्ट आणि रुचकर असतात. त्यामुळे कच्च्या आणि पक्क्या दोन्ही स्वरुपातील फणसांना बाजारात विशेष मागणी असल्याचे दिसते.

उष्ण दमट हवामान आणि मध्यम स्वरुपातील पाऊस असणाऱ्या भागात फणसाची वाढ चांगली होते. फणसाची लागवड करण्यासाठी कोणत्याही विशिष्ट प्रकारच्या जमिनीची आवश्यकता नसते. पण खोल आणि पाण्याचा चांगला निचरा होणारी जमीन असल्यास उत्पादनात वाढ होते. शक्यतो काळ्या चिकण मातीसदृश्य जमिनीमध्ये फणसाची लागवड करू नये.

फणसामध्ये ‘कापा’ आणि ‘बरका’ या दोन मुख्य जाती आढळतात. कापा फणसाचे गरे आपण कापून खाऊ शकतो. ते कापता येणे शक्य असतात, तर बरका फणस हा जास्त रसाळ असल्याने त्याचे गरे कापून खाता येत नाहीत. कापा फणसाचे गरे टिकण्याची क्षमताही अधिक असते. बरका फणस जास्त काळ टिकू शकत नाही. बरका फणस हा प्रामुख्याने कोकणात आढळतो. या फणसापासून ‘सांदण’ हा पारंपरिक गोड पदार्थ केला जातो. फणसाच्या बिया म्हणजेच ‘आठळ्या’ या शिजवून किंवा त्यांची भाजी करून आपण खाऊ शकतो.

फणसाच्या कापा आणि बरका या दोन मुख्य जातींसह ‘विलायती फणसा’ची जातही आढळते. विलायती फणसाच्या कच्च्या फळांचा उपयोग भाजी करण्यासाठी करतात. ‘सकल्या’, ‘नीर’ आणि ‘डगूळ’ याही फणसाच्या काही अन्य जाती आहेत. लहान फळे येणारी आणि कमी काट्याची अशी ‘रुद्राक्षी’ फणसाची जात आपल्याला तामिळनाडूमध्ये आढळते.

कलमांच्या स्वरुपात फणसाची जमिनीत लागवड केली जाते. फणसाच्या दोन झाडांमधील अंतर हे 8 ते 10 मीटर असावे लागते. पावसाळी हंगामात जर लागवड केली, तर ती जास्त फायदेशीर ठरते. कापा आणि बरका अशा दोन्ही स्वरुपातल्या फणसांची मिश्र लागवड शेतात करू शकतात. पूर्ण वाढ झालेल्या फणसाच्या झाडाला दरवर्षी जून महिन्यात ३० किलो शेणखत किंवा कंपोस्ट खत द्यावे. नोव्हेंबर आणि डिसेंबर महिन्यात फणसाच्या झाडाला फुले येतात. फुले आल्यानंतर साधारपणपणे ४ महिन्यांनी फळ धारणेला सुरुवात होते.

फणसाच्या झाडावर विशेष कोणत्याच किडींचा किंवा रोगांचा प्रादुर्भाव होत नाही. काही ठिकाणी खोड आणि फळ कूज किंवा खोडकिडा, पिढ्या ढेकणाचा प्रादुर्भाव झालेला दिसतो. पूर्ण वाढलेल्या १५ वर्षांच्या झाडाला जास्तीत जास्त २५० फळ लगडू शकतात.