भारतात रासायनिक खते येण्यापूर्वी शेतकरी शेणखत, कंपोस्ट खत, हिरवळीचे खत, निरनिराळ्या पेंडीचा वापर, पिकाची फेरपालट याद्वारे जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवत. हरितक्रांतीनंतर शेतकरी रासायनिक खतांचा वापर मोठ्या प्रमाणात करीत आहेत. त्याचे पिकावर तसेच जमिनीत असणाऱ्या असंख्या जीवांवर दुष्परिणाम दिसून येऊ लागले आहेत. आता शेतीला वरदान असणारी विविध सेंद्रीय खते वापरण्याची गरज निर्माण झाली आहे. गांडूळ खत हे अलिकडे शेतकरी वापरु लागले आहेत. त्यामुळे या खताला मागणीही वाढत आहे. मातीमध्ये गांडुळांनी सेंद्रिय पदार्थ खावून बाहेर टाकलेली विष्ठा, अर्धपचन झालेले सेंद्रिय पदार्थ, त्यांची अंडी यामुळे तयार झालेले खत गांडूळ खत म्हणून ओळखले जाते. आपणांस गांडूळ खत तयार करुन त्याची विक्री करायची असेल तर शासन कृषी विभागामार्फत तशी प्रशिक्षणे देते. त्याचा लाभ घ्यावा.

हे खत तयार करत असताना गांडुळांना अन्न मिळणे महत्त्वाचे असते. गांडूळांनाही त्यांचे आवडीचे अन्न लागते. त्यामुळे गांडूळांची वाढ व प्रजोत्पादन झपाट्याने होते. झाडांची पाने, कापलेले गवत, तण, काडी-कचरा, पाला-पाचोळा, भाज्यांचे टाकावू भाग, प्राण्यांची विष्ठा, कंपोस्टखत, शेणखत, लेंडीखत इत्यादी पदार्थ गांडूळांचे आवडीचे आहेत. त्यामुळे खत तयार करीत असताना हे मिसळावे लागते. गांडूळ हा प्राणी स्वत:चे रक्षण स्वतः करू शकत नाही. त्यामुळे त्याचे बेडूक, पक्षी, सरडे, साप, गोम, उंदीर, चिचुंद्री, मुंग्या, कोंबड्या. ह्या शत्रुपासून रक्षण करावे. गांडूळ खताच्या निर्मितीसाठी चांगल्या जातीच्या गांडूळाची पुरेशी संख्या फार महत्वाची असते. त्यासाठी व्यावसायिकाने प्रथम चांगल्या जातीची गांडुळे मागवून त्यापासून दीड-दोन महिन्यात गांडूळ वाढवावेत.

हा व्यवसाय करायचा झाल्यास १५ किलो खाद्य मावेल इतक्या आकाराची चिनीमातीची अथवा मातीची टणक कुंडी, सिमेंटची टाकी, लाकडी खोके, प्लास्टीकची बादली अथवा प्लॅस्टीकचा टब इत्यादी साहित्य लागते. योग्य आणि वर सांगितलेल्या पुरेशा खाद्याची तजवीज करुन ठेवावी लागते. या खताला मोठी मागणी आहे. गांडुळ खतामध्ये पीकवाढीस चालना देणारे ऑक्सीजनसारखे संजीवक, जीवनसत्वे व इतर जैवरसायने तसेच ‘ऑक्टिनोमायसिट्स’ सारखे सुक्ष्मजीव आढळतात. भारतामध्ये ५०९ जातीची गांडुळे आढळून येतात. गांडुळाची लांबी कमीत कमी तीन सेमी. पासून जास्तीत जास्त चार मीटरपर्यंत असते. जमिनीच्या वेगवेगळ्या थरात निरनिराळ्या जातीची गांडुळे आढळून येतात. आकाराने लहान असलेल्या जातीची गांडुळे जमिनीच्या १० ते २० सेमीवरील थरात सापडतात. या प्रकारच्या गांडुळांची प्रजननशक्ती जास्त असते. मोठ्या प्रकारची गांडुळे जमिनीत ३ मीटर खोलीपर्यंत जातात.

गांडूळाची विष्ठा ही असे खत बनवण्यात महत्वाची भूमिका बजावते. ‘पानोमरेव्हा’ या शास्त्रज्ञास सन १९६२ साली आढळून आले, की गांडूळांच्या विष्टेतील बॅक्टेरिया या जिवाणूंचे प्रमाण जमिनीतील जिवाणूंच्या संख्येच्या तुलनेने १३ पट अधिक असते. याशिवाय ‘ॲझोटोबॅक्टर’ हे नत्र स्थिर करणारे जिवाणू बऱ्याच मोठ्या संख्येने गांडूळ विष्ठेत आढळून आले. त्यांची विष्ठा त्यातील जिवाणूंचे आजूबाजूच्या जमिनीवर प्रसार करण्याचे केंद्र बनते. गांडूळांच्या विष्टेत असलेले ‘नेकार्डिया’, ‘ऑक्टिनोमायसिट्स’ व ‘स्ट्रेप्टोमायसेस’ सारखे जिवाणू, सूक्ष्मजंतूनाशक सारखे अँटीबायोटिक्स परिणामकारक असतात. विष्ठेद्वारे बाहेर पडलेले सूक्ष्म जिवाणू जमिनीची जैविक सुपीकता वाढविण्याचे कार्य करतात. आपण केलेले खत बाजारपेठेत विक्री करु शकता. आपल्या खताची ऑनलाईन मार्गाने जाहिरात करु शकता. अलीकडे या खताला मागणी वाढलेली आहे.