‘पुंगनुर’ ही गाईची भारताची स्वदेशी जात आहे. या आंध्रप्रदेशातील ‘पुंगनूर’ जातीच्या गाई जगातील सर्वात लहान गाई आहेत. भारतात एकूण 43 हून अधिक देशी गाई आहेत. त्यापैकी एक ‘पुंगनूर’ गाय आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदीसुद्धा या गाईचे प्रशंसक आहेत. भारतातील ही देशी गायीची जात नामशेष झालेल्या जातीपैकी एक आहे. ‘पुंगनूर’ ही गाय तिच्या कमी उंचीसाठी प्रसिद्ध आहे. कारण ही गाय वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सामान्य गाईच्या दुधात ३.५ टक्के फॅट असते. ‘पुंगनूर’च्या दुधात ८ टक्के फॅट असते. या गाईचे वजन 110 ते 200 किलो असते. ती रोज दोन ते तीन लिटर दूध देते. ती एका दिवसात 5 किलोपर्यंत चारा खाते. ‘पुंगनूर’ ही गाय मुख्यतः आंध्रप्रदेशातील ‘चित्तूर’ जिल्ह्यात आहे. जिल्ह्यातील ‘पुंगनूर’च्या नावावरून गाईचे नाव पडले आहे.

सध्या या गाई वाचविण्याचे काम सुरू आहे. आंध्रप्रदेशातील पूर्व गोदावरी जिल्ह्यात लिंगमपट्टी गावात 4 एकरांवर पसरलेल्या ‘नदीपती’ गोशाळेत पुंगनूर जातीच्या 1058 गायी आहेत. सुमारे 16 वर्षांपूर्वी कृष्णम राजू यांनी एका गायीने सुरुवात केली होती. कृष्णम राजू पुंगनूर येथे गायींचे रक्षण करीत आहेत. ते म्हणतात, “पुंगनूर ही एक प्राचीन जात आहे. या लहान गाईला जास्त खायला द्यावे लागत नाही. तिचे दूधही चांगले आणि पौष्टिक असते. हळूहळू परदेशी जातीच्या आगमनाने ही जात मागे पडली. आपल्या देशातील जाती नामशेष होऊ लागल्या, त्यापैकी एक पुंगनूर होती. ही एक दुष्काळ प्रतिरोधक जाती आहे. दक्षिण भारतात लोक तिचे पालनपोषण करतात.

पशुधन लोकसंख्या-2013 नुसार, आंध्रप्रदेशात ‘पुंगनूर’ गायींची संख्या केवळ 2,772 होती. गेल्या काही वर्षांत ‘पुंगनूर’ जातीच्या संवर्धनावर काम केले जात आहे. सन 2019 मध्ये झालेल्या 20 व्या पशुगणनेनुसार, ‘पुंगनूर’ गुरांची संख्या 13275 आहे. गायींच्या सर्वात कमी संख्येबद्दल बोलायचे झाल्यास ‘बेलाही’ जातीच्या गायींची संख्या सर्वात कमी 5264 आहे. दुसऱ्या क्रमांकावर ‘पानीकुलम’, तिसऱ्या क्रमांकावर ‘पुंगनूर’, चौथ्या क्रमांकावर ‘वेचूर’ आणि पाचव्या क्रमांकावर ‘डगरी’ आहे. ‘पुंगनूर’च्या लहान आकारामुळे ही गाय अनेकांना आवडू लागली आहे. या गाईची एक जोडी 1 लाख ते 25 लाख रुपयांना विकली जाते. गाय जितकी लहान असेल तितकी तिची किंमत जास्त असते.