अलीकडच्या काळामध्ये चांगल्या प्रकारे विकसित झालेला जोडधंदा म्हणून मधमाशी पालनाकडे पाहिले जाते. तरुण मुले शेतीसोबतच मधमाशी पालन हा व्यवसाय देखील करू शकतात. याद्वारे चांगल्या प्रकारे नफादेखील कमवू शकतात. आपल्याला हा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी प्रशिक्षण घेणे गरजेचे असते. मधमाशांचे काही प्रकार आहेत. ‘कामगार मधमाशी’ कडून सर्व प्रकारचे काम केले जाते. मध गोळा करणे, अंड्यांची काळजी घेणे, शत्रूपासून त्यांचे संरक्षण करणे अशी सर्व कामे कामगार मधमाशा करतात. या मधमाशीचे आयुष्य दोन ते तीन महिन्यांचे असते. ‘कामगार मधमाशा’ आकाराने सर्वात लहान असतात. त्यांची संख्या हजारोंच्या घरामध्ये असते.

‘राणी मधमाशी’ ही प्रबळ असणारी मादी असते. ही मधमाशी इतर सर्व मधमाशांपेक्षा आकाराने मोठी असते. मधमाशांची संख्या वाढविणे हे तिचे प्रमुख काम असते. राणी मधमाशीची अंडी घालण्याची क्षमता ही तिच्या प्रजातींवर देखील अवलंबून असते. परदेशी प्रजातीची ‘राणी माशी’ एका दिवसामध्ये दीड हजार ते दोन हजार अंडी घालत असते. भारतीय मधमाशांच्या प्रजातीमध्ये ही संख्या एक हजार ते बाराशेपर्यंत आहे. या मधमाशीचे आयुष्य दोन ते तीन वर्षाचे असते. ‘नर मधमाशी’ चा आकार हा राणी मधमाशीपेक्षा लहान असतो. मधमाशी पालनासाठी विशेष पात्रतेची गरज नसते. अल्पशिक्षित व्यक्तीही या व्यवसायाचे प्रशिक्षण घेऊन स्वतःचा व्यवसाय सुरू करू शकते.

बागेमध्ये ज्याठिकाणी जास्त प्रमाणामध्ये झाडे आहेत, अशा ठिकाणी मधमाशी पालन करणे सोपे जाते. तसेच मधमाशी पालन हे फुलशेती साठीही अधिक फायदेशीर ठरत असते. मधमाशा पिकांच्या परागीकरणांमध्ये मोठ्या प्रमाणामध्ये मदत करत असतात. यामुळे पिकाच्या उत्पादनामध्ये 20 ते 80 टक्के वाढ होऊन पिकचांगल्या प्रकारे येत असते. यामध्ये सूर्यफूल, गाजर, मिरची, सोयाबीन, खसखस, मसूर, हरभरा, लिंबू, आवळा, पपई, पेरू, आंबा, संत्री, मोसंबी, द्राक्षे, निलगिरी आणि गुलमोहर या झाडांचा समावेश आहे . फळझाडांच्या बागेमध्ये मधमाशी पालन सहज करता ये ते .

मधमाशी पालन करण्यासाठी आवश्यक ‘प्लांट’ ची एकूण किंमत सुमारे वीस लाखांपर्यंत येत असते. आपण एवढी गुंतवणुक केली तर याद्वारे दररोज शंभर किलोपर्यंत मध तयार करू शकता. या व्यवसायाचे प्रशिक्षण घेण्यासाठी प्रशिक्षण शुल्क देखील जास्त नसते. शेतीपूरक व्यवसायाचे पशिक्षण देणाऱ्या कोणत्याही संस्थेतून केवळ 500 ते हजार रुपयांमध्ये प्रशिक्षण घेऊ शकता. कृषी विज्ञान केंद्र तसेच कृषी विभागामार्फत मोफत प्रशिक्षणदेखील मिळत असते. या प्रशिक्षण शिबिरामध्ये मध उत्पादनासाठी योग्य वातावरण, नवीन उपकरणे आणि व्यवस्थापन, नवीन तंत्र, अधिक मध उत्पादन देणाऱ्या मधमाशांच्या प्रजाती, त्यांच्या विविध असणाऱ्या जातींमधील सुधारणा, रोगप्रतिबंधक उपाय आणि शास्त्रीय पद्धतीची माहिती योग्य पद्धतीने मिळते.

अशा ठिकाणी आपण प्रशिक्षण घेतले पाहिजे. आपण अशा प्रकारे ज्ञान घेतले तर आपला व्यवसाय खूपच चांगल्या प्रकारे वाढू शकतो. मधमाशी पालन व्यवसाय सुरू केल्यानंतर कमी वेळेमध्ये अधिक मोठ्या प्रमाणामध्ये नफा मिळवू शकता. मधमाशी पालन हे कमी उत्पन्न देणाऱ्या शेतामध्येदेखील केले जाऊ शकते. मधमाशी पालन हे समूह किंवा वैयक्तिकरित्या मोठ्या प्रमाणामध्ये सुरू करता येते. बाजारामध्ये मधाची मागणी ही मोठ्या प्रमाणामध्ये आहे.मधमाशी पालन केल्याने याचा पर्यावरणावर देखील सकारात्मक परिणाम होत असतो. सूर्यफूल पिकाचे उत्पादन वाढविण्यात मधमाशा महत्त्वाची भूमिका बजावत असतात. मधामुळे आपल्या शरीराला चांगल्या प्रकारे ऊर्जा मिळत असते.

शरीरामधील रक्त स्वच्छ करण्यासाठी मध खूपच चांगल्या प्रकारे मदत करते. घशाच्या संसर्गासाठी मध चांगले वरदान आहे. ताप येत असेल तर एक चमचा मधासोबत लोणी खाल्ल्याने आराम मिळतो. मधाचा उपयोग हा खोकला, सर्दी, पचनसंस्था, डोळ्यांचे विकार, सौंदर्यप्रसाधने यामध्ये देखील होत असतो. मधामुळे शरीरातील थकवा दूर होण्यास मदत होत असते. लिंबूपाण्यामध्ये मध मिसळून सेवन केल्याने लठ्ठपणादेखील कमी होत असतो. मधमाशांना कोणत्याही प्रकारचा रोग होत नाही. काही वेळा या पाळलेल्या मधमाशांना ‘माइल’ नावाचा रोग होत असतो; तथापि त्यांचे सोपे आणि अचूक उपचार देखील आजकालच्या काळामध्ये अस्तित्वात आहेत. प्रत्येक मधमाशी पालनाच्या पेटीमध्ये लसणाच्या दोन पाकळ्या टाकल्यास हा आजार होत नाही.

भारत सरकारच्या सुक्ष्म, लघू व मध्यम उद्योग मंत्रालय या विभागाद्वारे या व्यवसायासाठी सहाय्य दिले जाते. खादी आणि ग्रामोद्योग आयोगाअंतर्गत देखील अनेक योजना राबविल्या जातात. या योजनेअंतर्गत मधमाशी पालन व्यवसायाला प्रोत्साहन देखील दिले जाते. सरकार मधप्रक्रिया केंद्राच्या स्थापनेसाठी चांगल्या प्रकारे मदत करत असते. या ‘प्लांट’च्या स्थापनेसाठी एकूण खर्चाच्या 65 टक्के रक्कम कर्ज म्हणून सरकार देत असते. कर्जाशिवाय सरकारकडून 25 टक्के अनुदानदेखील दिले जाते. एकूण खर्चाच्या फक्त दहा टक्के रक्कम स्वतः गुंतवावी लागते.