अहमदनगर जिल्ह्यातील शिर्डीजवळ वसलेले एक प्रमुख आणि जागृत क्षेत्र म्हणून ‘शनि शिंगणापूर’ हे संपूर्ण महाराष्ट्राला परिचित आहे. अहमदनगरपासून 30 किलोमीटर अंतरावर ‘नेवासे’ तालुक्यात ‘सोनई’ गावापासून जवळच ‘शनी शिंगणापूर’ हे प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. येथे शनिदेव स्वयंभू पाषाण रूपात विराजमान आहेत. येथे श्रीशनैश्वरांचे स्वयंभू देवस्थान असून शनैश्वरांची मूर्ती ५ फूट ९ इंच उंचीची आहे. या मंदिरात असलेल्या दगडी स्तंभास शनिदेवाची मूर्ती मानली जाते. सुमारे दीडशे वर्षांपूर्वी एका पुरात ही शिळा वाहत ‘सोनई’ गावाजवळ आली. या स्तंभाला तसा वेगळा आकार नाही. त्या रात्री शनिदेवाने एका गावकर्‍याला दृष्टांत देऊन ‘मामा-भाच्यांनी मिळून माझी स्थापना करा’, असा दृष्टांत दिला आणि गावकर्‍यांनी ती शिळा उभी करून तिची पूजा करण्यास प्रारंभ केला. विशेष म्हणजे हा देव उघड्यावरच एका चौथऱ्यावर आहे. देव आहे पण देऊळ नाही, असे या देवाचे वैशिष्ट्य होय.
एका व्यापार्‍याने नवस बोलल्यानंतर त्याला शनिदेव प्रसन्न झाल्याने त्याने शिळेभोवती चौथरा बांधला आहे. मूर्तीच्या डोईवर वृक्षसुद्धा नाही. नजिकच्या लिंबाच्या वृक्षाची फांदी डोईवर आली तर ती गळून पडते, असा अनुभव आहे. शनिदेवांस निवारा आवडत नसल्याने या पाषाण शिळेवर कोणताही निवारा नाही. वर्षप्रतिपदा आणि वर्षातील प्रत्येक महिन्याचे चारही शनिवार येथे यात्रा भरते. शनि देवाला खूश करण्यासाठी येथे तेल वाहिले जाते. रोज हजारो लीटर तेल शनिदेवाला अर्पण केले जाते. ‘शनि अमावास्या’ व ‘गुढीपाडवा’ यादिवशी येथे मोठी यात्रा असते. शनिजयंतीस येथे उत्सव साजरा होतो.
या स्वयंभू मूर्तीबद्दल अनेक आख्यायिका भाविकांत प्रचलित आहेत. येथील कथाही रोचक आहे. शनिदेव येथेच वास्तव्य करतात, असे मानले जाते. त्यामुळे येथे चोरी होत नाही, असे सांगितले जाते. एवढ्या वर्षांत घरातून कधी एक खिळाही चोरीला गेलेला नाही, असे येथील लोक गौरवाने सांगतात. या लहानशा गावाची लोकवस्ती सुमारे ३००० असेल, पण येथील घरांना दरवाजे नाहीत याचे आश्चर्य वाटते. या नगरीचे रक्षण खुद्द शनिदेव करतात, असे लोक मानतात. चोरी केल्यावर कोणीही चोर या गावाची सीमारेषा जिवंत अवस्थेत पार करूच शकत नाही, असेही सांगितले जाते. तेथे चोरी केल्यास अंधत्व येत असल्याची आख्यायिका भाविकांमध्ये प्रचलित आहे. ‘शिंगणापूर’ गावाच्या हद्दीच्या आत साप चावल्यास संबंधित व्यक्तीला शनिदेवाच्या मूर्तीजवळ घेऊन गेल्यास विष उतरते, असे येथे सांगतात. अगदी जगावेगळे असलेले हे देवस्थान चमत्कारांमुळे खूप प्रसिद्धीस पावले आहे.
येथील मंदिरात दर्शनाचे नियम अतिशय कडक आहेत. देवदर्शन दिवसातून कोणत्याही वेळेस घेता येते. शनि बाल ब्रह्मचारी असल्याने महिला दूरूनच दर्शन करतात. स्त्रियांना चौथऱ्यावर जाऊन दर्शन घेण्यास मनाई आहे. दुरून दर्शन घेता येते. दर्शनापूर्वी आंघोळ करून शुचिर्भूत होणे आवश्यक असते. आंघोळीची व्यवस्था देवस्थानच्या आवारात कायम आहे. पुरूष स्नान करून, ओल्या कपड्यांनीच दर्शन घेतात. त्यानंतर शनिच्या मूर्तीवर तीळाचे तेल वाहून प्रदक्षिणा घालतात. दर्शन घेतल्यानंतर भाविक तिथे असलेल्या दुकानातून घोड्याची नाल तसेच काळ्या कपड्यांनी बनलेली शनिदेवाची बाहुली खरेदी करतात. घोड्याची नाल घराच्या बाहेर लावल्याने दृष्ट लागत नाही, शिवाय घरात सुख-समृद्धी नांदते, असे मानले जाते.
हवाई मार्गाने येथे जायचे झाल्यास शिंगणापूरपासून सर्वांत जवळचे विमानतळ असलेले शहर पुणे आहे. ते येथून 160 किमी अंतरावर आहे.
रेल्वेमार्गाने जायचे झाल्यास येथील सर्वांत जवळील रेल्वे स्थानक श्रीरामपूर आहे.
रस्ता मार्गाने जायचे झाल्यास नाशिकहून या ठिकाणासाठी बस, टॅक्सी या सुविधा आहेत. मुंबई, पुणे, अहमदाबाद येथूनही या सुविधा आहेत. शिर्डीला गेल्यानंतर शनि शिंगणापूरला जाणे उत्तमच आहे.