पैठण हे भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक गाव आहे. औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण तालुक्याचे ते मुख्य ठिकाण आहे. औरंगाबादेपासून ५० किलोमीटर अंतरावर गोदावरीकाठी ते वसले आहे. पैठण हे तेथील संत एकनाथांची समाधी, जायकवाडी धरण, ज्ञानेश्वर उद्यान, तसेच ‘पैठणी’ साडी यांच्यासाठी प्रसिद्ध आहे. ‘पैठणी’ हे नाव ज्या ठिकाणावरुन पडले ते पैठण महाराष्ट्राच्या इतिहासात गेली २५०० वर्ष स्वतःचे वेगळेपण राखून आहे.
हे गाव प्राचीन कालापासून ‘दक्षिण काशी’ म्हणून ओळखले जाते. पूर्वीचे मूळ नाव ‘प्रतिष्ठान’ असे होते. ही सातवाहन राजांची राजधानी होती. त्या काळापासून अगदी आत्ता-आत्तापर्यंत संस्कृत आणि धर्मशास्त्रांचा अभ्यास करणाऱ्या इथल्या पंडितांनी दिलेला धर्मनिर्णय अखेरचा मानला जाई. याशिवाय पैठणचे आणखी एक महत्त्व म्हणजे महानुभाव पंथाचे प्रवर्तक चक्रधर स्वामी काही काळ पैठणला राहिले होते. या सगळ्यांपेक्षा पैठण आपल्या लक्षात राहते ते एकनाथ महाराजांमुळे ! १६ व्या शतकात एकनाथ महाराजांची पैठण ही जन्मभूमी आणि कर्मभूमी. एकनाथ महाराजांचा वाडा पैठणमध्ये होता. या वाड्याचेच मंदिरात रूपांतर करण्यात आले आहे.
एकनाथांची विठ्ठलभक्ती एवढी श्रेष्ठ होती की साक्षात पांडुरंग ‘श्रीखंड्या’ च्या रूपाने पाण्याच्या कावडी एकनाथांच्या घरी आणत असत, अशी श्रद्धा आहे. पाण्याचा तो हौदही या वाड्यात अजून आहे. मंदिराच्या गाभाऱ्यामध्ये एकनाथांच्या पूजेतील बाळकृष्ण ठेवला आहे. या वाड्याला ‘आतले नाथ’ आणि गावाबाहेर गोदावरीच्या पात्रात ज्याठिकाणी एकनाथांनी देह ठेवला त्या ठिकाणाला ‘बाहेरचे नाथ’ असे गावकरी म्हणतात. तिथे एकनाथांचे समाधी मंदिर बांधण्यात आले आहे. फाल्गुन वद्य षष्ठीला ‘नाथषष्ठी’ म्हणतात. ही एकनाथ महाराजांची पुण्यतिथी. यानिमित्त सहा दिवसांचा मोठा उत्सव होतो. अष्टमीला गोपालकाला होऊन उत्सव संपतो.
गोदावरीच्या काठावर ‘नागघाट’ म्हणून एक ठिकाण आहे. ज्ञानेश्वरांनी रेड्याच्या मुखातून वेद वदवले ते याच ठिकाणी ! इथे रेड्याची मोठी मूर्ती आहे. ब्रिटिश अंमलात पैठण हे शहर हैद्राबाद संस्थानच्या अखत्यारीत होते.सातवाहन राजांच्या महालाच्या खाणखुणा, कोरीव खांब वगैरे असणाऱ्या या प्रासादाच्या आवारात एक विहीर आहे. या विहिरीला ‘शालिवाहनाची विहीर’ असे म्हणतात.गोदावरी नदीवरील जायकवाडी हे धरण पैठणजवळच आहे. जांभूळ बाग , संत ज्ञानेश्वर उद्यान, नागघाट, सावकरवाडा, जामा मशीद, तीर्थ खांब अशी प्रेक्षणीय ठिकाणे येथे पाहता येतील.